ERTOŞİ, HERTOŞİ AŞİRETİ

1.Araştırma: Hertoşi, Ertoşi ismi ile tanınan genç bir aşirettir. 16. yüzyıla kadarki kayıtlar da ismine rastlanmakta fakat bilgi verilmemektedir. Osmanlı adına Kürtler isimli eseri hazırlayan Dr. Fritiz, Kürtler isimli eserinin 27. sayfasında bu aşiretin ismini Hakkâri aşiretleri arasında saymakta ve Hertoşi ismini kullanmaktadır. Yine Fritiz bu aşiretin 4000 aile olduğunu söylemektedir. Fritz’in eseri 1918’de Sıvediye Matbaasında basılmıştır. Elimdeki nüsha 1918 tarihli Sıvediye Matbaasında bastırılan nüshalardan biridir. Bu tarihten önceki eserlerde Hertoşileri aşiret sahnesinde bu isimle çok az görmekteyiz. Ancak 1700’lü yıllardan itibaren Hertoşileri aşiret sahnesinde tanımaya başlamaktayız. Bu da Ertoşilerin tıpkı Mılanlar gibi 16. yüzyıldan itibaren meşhur olmaya başladığı ve 18. yüzyılda bir federasyon haline geldiğini göstermektedir.Ertoşîler, Mendkan ve Hacîmendan adında iki kola ayrılmış olan 14 aşiretten müteşekkildir. Giravîlerden Teterxan ailesinin yönettiği Hacîmendan kolunda Şaxê [Çatak] menşeli Mahmed Piran,Alan, Êzdînan, Xelîlan, ve aşiretleri; Vandan Duhoka kadar dağılmış olan Beytüşşebap menşeli Mendkan kolunda ise Şîdan, Şerefan, gewdan, Mamxuran, Jirkî, Qeşûrî, Hacan, Mamedan (mamed piran ın kuzey ıraktaki koludur) ve Zêdik aşiretleri yer alır. Hertoşilerin Irak aşiretleri arasında da ismine rastlanmaktadır. Frtiz; Hakkâri sancağı aşiretlerini şu şekilde sayar: 1- Hertoşiler: 4000 aile 2- Pinyanişiler: 3000 aile 3- Bilcaniler: 500 aile 4- Şakreşiler: 500 aile 5- Musıkan: 500 aile 6- Xervadi: 1000 aile 7- Şakalani: 1000 aile 8- Giravi: 500 aile 9- Gorandeyşti: 500 aile 10- Spayerti: 1000 11- Kereçori: 1000 aile 12-Xani: 2000 aile 13– Şıkefti: 2000 aile 13- Berazi: 500 aile 14 Çoçreşi: 500 aile 15- Gekvari: 500 aile 16-Baxuşani: 500 aile 17-Bradosti: 1000 aile 18- Betşebabi: 1000 aile 19- Şikaki: 300 aile 20- Dasini: 500 aile 21-Dostuki: 500 aile. 15. yüzyıla ait Şerefname isimli eserde ise Hakkâri bölgesinde sadece Pinyaniş ve Dumbulli aşiretinden bahsetmektedir. Hertuşi aşiretinin isminin anıldığı tarihi olay şüphesiz Dımdım Kalesi olayıdır. İran şahının Dımdım Kalesi’nde Hertüşilere karşı uyguladığı katliam aşiret müziğine konu olmuştur. Kale Dımdım’e Hertuşi federasyonun kuruluş yeridir.

2.Araştırma Dogu Anadolu bölgesinin en büyük ve tarihi asiretlerinden biri, belki en yaygın olanıdır. Hemen hemen Hakkari’nin tümü, Van’ın Çatak, Baskale ve Gürpınar gibi ilçelerinin bir kısmında yasayanlar Ertusi asiretine mensup bulunmaktadır. Ayrıca,Hakkari’de biri Ertusi, öteki de Pinyanisi olmak üzere iki asiretin mevcut oldugunu biliyoruz. Ancak, 1975 yılında yayınlanan bir arastırmada yörenin yüzyıllardır aynı Türk oymak, örf ve adetini devam ettirdigini de ögrenmis bulunuyoruz. Hakkari’nin 134 köyünden 48’i üzerinde yürütülen bu arastırmaya göre yörede: Piryanisi, Üremar, Duuski, Dri, Herki ve Ertusi olmak üzere altı asiret vardır. Bu altı asiretten (oymaktan) iki tanesi asıl büyük “Asiri” grubu olusturmaktadır ki, bunlar da Piryanisiler ve Ertusilerdir. Ayrıca, Piryanisilerin: a) Silehlı, b) Piyanis, c) Çeki olmak üzere üç boya ayrıldıklarını görmekteyiz. Aynı sekilde, Hakkari Ertusileri de iki kola ayrılmaktadırlar. Bunlardan birinci kol Beytüssebab Ertusileri olup bunları da yedi boya ayırmamız mümkündür. Söyle ki: l) Garden, 2) Mamnuhan, 3) Jirki, 4) Kasuri, 5) Ciravi, 6) Serefkan, 7) Sidar.
kinci Ertusi kolu ise Çatak Ertusileri olup bes boya ayrılırlar. Bunları da su sekilkde sıralamak mümkündür: l) Alan, 2)
zdinan, 3) Halilan, 4) Havusan, 5) Piran’dır. Böylece Ertusi asiretinin (oymagının) kol ve boyları belirlenmis oluyor. Burada önemle gözönüne alınması gereken husus, asiretin oymak karsılıgı olarak ele alınması, kabilelerin kol, kolların da boylardan meydana gelmesidir. Ertusi asireti 12 kabileden meydana gelmektedir. Bu kabileler söyle sıralanabilir: l- Jirkan kabilesi, 2- Gevdan kabilesi, 3- Mahhuran kabilesi, 4- Canan kabilesi, 5- Hani kabilesi, 6- Goyi kabilesi, 7- Alan kabilesi, 8- Mahmetpiran kabilesi, 9- Halilan kabilesi, 10- Ezdinan kabilesi, 11- Sidan kabilesi, 12- Giravyanlar kabilesi. Prof. Dr. Orhan Türkdogan, Güneydogu Anadolu ile ilgili yaptıgı çalısmasında asiret mensuplarına asiretten ne anladıklarını sormaktadır.
ste Ertusi asiretine mensup olan ve bir Ertusi aydını olarak nitelendirdigi Hakkari Belediye Baskan yardımcısı Makina Mühendisi Burhan Yenigün’ün yaptıgı açıklama: “Belli bir soydan gelip, kan bagı bir olan insan topluluguna asiret denir. Asiret, kabilelerden olusuyor. Kabileye bazen “baba” da demektedirler. Nitekim, Ertusi asireti 12 babadan oluşur. Bruinessen, Giravi’lerin, Çatak yakınlarındaki asiret-dısı köylülere hükmettigini, güçlü bir asiret oldugunu belirtmektedir. Cafer Ertus’a göre, Van ve Hakkari yörelerinde yasayan Ertusi asireti 12 “Baba”dan olusmaktadır. Her “Baba”nın mensubu bulundugu bir asiret adı vardır. Bunların bası Giravyanlardır. Geçmiste, Ermenilerle en büyük ve en kanlı mücadeleyi bu asiret vermistir. Van yöresinde Giravyanların rolü büyüktür. Giravi veya Giravyanların Ezdinan “Baba”sının reisi ise Adil Alantas’tır. Alantas, “dedem 12 Babanın reisidir, ben de Ezdinan (Özdinan) kolundanım” diyor. Ona göre soyları Arabistan’dan gelmis olup, sicilleri Tillo’dadır. Koç, Alantas ve Ertas’lar asiret-kabile sınıflamasını farklı sıralıyorlar. Bunlar, asireti kabile, kabileyi de asiret yerine koyuyorlar. Böylece, kabileyi en büyük birim, asireti onun kolları olarak kabul ediyorlar. Bu duruma göre, 12 asiret birlesiyor bir kabileyi olusturuyordu. Buna da Baba diyorlar. Aynı sekilde, Bruinessen de benzer karsılıklarla karsılastıgını ifade etmistir. Böylece, en küçük birim olan aile, ailenin birlesmesi boyları, boyların birlesmesi asiretleri, onlar da kabileleri (Babaları) meydana getiriyordu. Kaynak: ERC
İYES ÜN
VERS
TES
SOSYAL B
L
MLER ENST
TÜSÜ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN MİLL
İ MÜCADELE DÖNEMİ
NDE DOGU ANADOLU VE GÜNEYDOGU ANADOLU’DAK
AŞ
RİETLERE YÖNEL
İK S
YASET
İ TEZİ HAZIRLAYAN CENGİ
Z KARTIN 3.Araştırma: (Bir başka kaynağa göre kökleri, kaynağı, kabileleri ve dağılımı) Hertoşiler “Han’a Mezin” (Büyük Han) denilen bir kökten geliyor. Bu büyük handan çıkan 5 kardeş aşiret var. Bunlar, Barzan, Muzuri, Mamedi , Zibari, ve Nirvey aşiretleridir. Bu büyük ve ünlü aşiretlerin büyük çoğunluğu Kuzey Irak’ta yaşıyor. Bunlardan Mamedi aşireti ise Hertoşi aşiretinin asıl dayandığı aşirettir. Kurucusu Mamed isimli kişidir. Mamedi ismi de Mamed’den gelir. Mamed’ten gelen, Mamed’e dayanan anlamındadır Mamedi. Zaten aşiretler genellikle kurucularının isimleriyle anılırlar. (Bir kök aşiretten veya aşiretin liderinin ya da ileri gelenlerinden birinin oğlu ya da oğulları silah, insan sayısı, ekonomik bakımdan güçlenip belli bir çoğunluğa ve organizasyona ulaştığında, bir kök olarak büyür sonra aşirete dönüşür ve aşiret o kişinin adıyla anılmaya başlar. Bu, sonraki kuşaklarda da böyle devam eder gider.) Bu süreç muhtemelen Mamedi aşireti için de böyle gelişmiştir. Hertoşilerin atası olan Mamediler’den zamanla 4 aşiret türemiş. Başka bir deyişle 4 kardeşin ayrı ayrı örgütlediği 4 kardeş aşiret meydana gelmiş. Bu kardeşler Bahdur, Hesen, Heyder, ve Mumxurdur. Bahdurdan Bahduran aşireti; Hesen’den Hesanan aşireti; Heyder’den Heyderan aşireti, Mumxur’dan ise Mumxuran aşireti doğmuştur. Aşiretin kurucusu Mumxur, Mumxuran aşiretinin temelini Hakkari-Irak sınırına yakın Hertoş köyünde atmıştır. Bu nedenle bu aşiret ilk kökü olan köyün ismiyle anılır. Hertoşiler de kendi içinde iki kola ayrılır: Mend ve Hacı Mend kollarıdır bunlar. Mend kökünden (ya da Mend köküne bağlı) 6 kabile, Hacı Mend koluna da bağlı 6 kabile olmak üzere Hertoşi aşireti toplam 12 kabileye ayrılmış bulunmaktadır. Bu kabileler bu gün kimi zaman aşiret olarak da anılmakta ya da bir alışkanlık sonucu aşiret muamelesi görmektedir. İşin gerçeği ise, bu 12 kol birer aşiret olmaktan ziyade birer kabiledir ve bu 12 kabile birlikte Hertoşi aşiretini meydana getirmektedir. Bu kabileler ve yaşadıkları yerler aşağıya çıkarılmıştır. (Bkz: Şema 2’ye) Mend koluna bağlı kabileler, kurucuları ve yaşadıkları yerler: Gevda; kurucusu: Mameyn; yaşadıkları yerler: Germaz, Geliye Gevda (Gevda vadisi), Hakkari, Van, Başkale,Beytülşebap Mamxura; kurucusu: Mamed; yaşadığı yerler: Beytulşebap, Hakkari, Başkale, Van Şida; kurucusu: Şide; yaşadığı yerler: Gürpınar (Van) Şerefa, kurucusu: Şeref; yaşadığı yerler: Başkale, Van Qeşuran; kurucusu: Qeşo; yaşadığı yerler: Irak sınırı, Çukurova Jirki ; kurucusu Jiro ; Yaşadığı yerler: Beytülşebap, Hakkari Hacı Mend koluna bağlı kabileler ve yaşadıkları yerler: (Bu kabilelerin de kurucuları büyük ihtimalle kabile ismiyle aşağı yukarı aynıdır. Ancak tam emin olmadığımız için buraya almadık.) Alan (Gürpınar, Çatak ,Van)) İzdinan (Çatak, Van) Xelilan (Çatak) Xabıştan (Çatak) Mehmed Piran (Gürpınar,Van) Şemzinan (Şemdinli (Hakkari)

..