Ak Hunlar kaynaklarda Eftalitler olarak da geçmektedir. Büyük Hun birliğinin dağılmasının ardından, Batı Türkistan ve Afganistan coğrafyasına gelen War-Hun’ların oluşturduğu bir devlettir. Ak Hunlar yöneldikleri bu coğrafya da yerleşik yaşayan halklar üzerine egemen olmuştur. 5. Yüzyıldan 6. Yüzyıl boyunca Batı Türkistan, Doğu İran ve Hindistan sahalarına kadar olan alanda hakimiyet sağlamışlardır. Çin kaynaklarında Altay dağlarından bu coğrafyaya geldikleri aktarılmıştır.
Ak Hunlar ile ilgili mevcut kaynaklar; Çin, İran, Latin-Bizans, Ermeni, Süryani, Tibet, Hint ve İslam kaynaklarıdır. Ayrıca Sikke ve kitabeler Ak Hunlar ile ilgili bilgi sahibi olduğumuz kaynaklardandır. Mevcut kaynaklar Ak Hunlar’la ilgili bizlere yeteri kadar veri sunmamakta maalesef, Ak Hunlar’ın aydınlatılması gereken birçok karanlık noktaları vardır. Ak Hunlar’ın menşeine gelecek olursak, bu konuda Çin kaynakları aydınlatıcı olabilmektedir. Liang-şu ve Vey-şu hanedan yıllıkları özellikle değerli bilgiler içermesi bakımından önemlidir. Çin kaynakları Ak Hunları, Turfanlı, Kao-çe’li, Ta-yüe-çi’li ve Kang-çü’lü olarak tarif etektedir.
Ak Hunlar ve Sasaniler
Ak Hunlar, mevcut egemenlik sahalarında en büyük çatışmaları Sasanilerle yaşamışlardır. 5. Yüzyıl itibari ile Ak Hunlar, Ceyhun nehrini geçerek Sasani topraklarına akın etmişlerdir. Sasaniler kuzey ve doğu topraklarını koruyamaz duruma gelmiştir. 5. Behram Gur, 250.000 kişilik Ak Hun Hakanı önderliğindeki ordunun ilerleyişini ve Horasan’ın düşüşünü haber almış, akabinde Ak Hunları oyalayıp Hazar denizini dolaşıp Ak Hun ordusuna baskın vermiştir. Hakan çarpışmada hayatını kaybetmiştir. Bu Ak Hunlar ve Sasaniler arasında ilk büyük çarpışma olmuştur. Genel itibariyle Ak Hun-Sasani ilişkileri savaş ve dostluk arasında gidip gelmiştir.
Bu duruma şu örnekleri verebiliriz; 359 yılında Sasaniler’in Amid kuşatmasında destek olarak Ak Hunlar’da bulunmuştur. 420 yılında ilişkiler tekrar bozuldu, Ak Hunlar İran’ın iç işlerine nüfuz ediyordu. Bir yandan da sürekli İran’dan toprak koparıyordu. Bütün bu sıkıntılarla birlikte biriken ağır ekonomik yükle de 486 yılında İran’ı kasıp kavuran Mazdek İsyanı Patlak verdi. Mazdek İsyanı sonucu İran baştan sona büyük bir kargaşa içine girdi. İlk tarihteki ilk komünist hareket olarak da adlandırılan bu isyan boyunca İran’ın asilleri, din adamları, yöneticiler ve zenginler öldürülmeye başlandı, malları yağmalanmaya başlandı. İran kaos ve kargaşaya teslim olmuş vaziyetteydi.
Mazdek İsyanı patlak verdiğinde tahtta Şah Kubad bulunuyordu. İsyanın önüne geçemeyince Ak Hunlara sığınmak zorunda kaldı. Ak Hunların 30.000 kişilik süvari desteği ile isyan bastırıldı ve Kubad tekrar tahta oturdu. Ak Hunların yardımıyla başlarındaki Mazdek belasını savsalar da bu sefer de Ak Hun etkisine maruz kalmaya başladılar.
Ak Hunların Çöküşü Ak Hunların tarih sahnesinden çekilişleri Göktürk ve Sasani iş birliği sonucu olmuştur. Juan Juan hakimiyetini yıkıp bağımsızlıklarını ilan eden Göktürkler İpek yoluna hâkim olma adına Akhun topraklarına yöneldiler. Bu noktada Nuşirevan önderliğindeki Sasanilerle anlaştılar. İstemi Yabgu, Nuşirevan’la yaptığı anlaşmayı garanti altına almak için kızını onunla evlendirdi. Fakim Hatun ile elenen Nuşrevan Göktürklerle akrabalık bağı kurmuş oldu. Ak Hunlar’da bu girişimlere karşılık vermek için Çin’e yanaşsa da yine Göktürklerin girişimleri sonucu başarısız oldular. İstemi Yabgu Maveraünnehir sahasından Ak Hun topraklarına saldırınca aynı anda Sasaniler de harekete geçtiler. Bir bir düşen Ak Hun şehirleri mağlubiyet getirdi ve devlet, Sasaniler ve Göktürkler arasında paylaşıldı. Bu savaşların 562-568 yılları arasında olduğu bilinmektedir. Ak Hunlar, Hindistan, İran ve Göktürk coğrafyasında zamanla kaybolup gittiler.
Ak Hunların diğer Türk devletlerinden ayıran en önemli özellik, egemen oldukları sahada hâkim azınlıkla göçebelerin devleti olarak, çoğunluktaki yerleşiklere hükmetmesidir. Bu özellikleri taşıyan ilk Türk devletidir. Bu bakımdan Türk tarihi içinde ayrı bir konuma sahiptir. Ak Hun kültürü Göktürk kültürüyle benzer özellikler sahiptir. Devlet teşkilatlanmaları ve sosyal hayat hemen hemen aynıdır. Ak Hunlar bulundukları sahanın kültüründen de etkilenmişlerdir. Türk kültüründe görülmeyen motifler Ak Hun kültüründe vuku bulmaya başlamıştır. Bunlara en önemli örnek Tavus kuşu figürü olacaktır. Hakanın tahtının tavus kuşu ayakları üzerinde olması gibi etkiler, İran ve Hint kültürü etkileridir.
Kaynakça:
Enver KONUKÇU: Kuşan ve Ak Hunlar Tarihi
Ahmet TAŞAĞIL: Kök Tengri’nin Çocukları
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder